Ochrona gatunkowa jako element ochrony bioróżnorodności
Międzynarodowy Dzień Różnorodności Biologicznej do 2001 r. wyznaczony był na 29 grudnia dla upamiętnienia wejścia w życie konwencji o różnorodności biologicznej, która powstała w ramach Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro. Od 2001 r. dniem obchodów jest 22 maja – rocznica konferencji w Nairobi w 1992 r., na której przedstawione zostały rezultaty prac nad opracowaniem międzynarodowej umowy w dziedzinie ochrony bioróżnorodności. Hasło tegorocznych obchodów brzmi: Rozwiązania są w przyrodzie.
Jednym z filarów bioróżnorodności jest różnorodność gatunków, która jest zagrożona m.in. ze względu na przekształcanie i utratę siedlisk, zanieczyszczenie środowiska, obecność obcych gatunków inwazyjnych. Ochrona gatunków to jeden z trzech poziomów ochrony przyrody, obok genetycznego i ekosystemowego. Realizowana jest in situ – w miejscu naturalnego występowania gatunków lub ex situ - poprzez przeniesienie do ekosystemów zastępczych. Wyznaczanie obszarowych form ochrony przyrody, takich jak parki narodowe, rezerwaty przyrody czy obszary Natura 2000 oraz dbałość o ich zachowanie to jeden z ważnych elementów ochrony in situ.
Dzięki działaniom ukierunkowanym na ochronę całych ekosystemów znajdujących się w granicach obszarów chronionych, pracy nad utrzymaniem lub przywracaniem procesów naturalnych, eliminacji gatunków obcych geograficznie i siedliskowo, ograniczeniu antropopresji udaje się zachować lub odtworzyć warunki sprzyjające ochronie bioróżnorodności w tych miejscach. Obszarowe formy ochrony przyrody są dzięki temu jednymi z kluczowych rezerwuarów różnorodności biologicznej. Zarówno w rezerwatach przyrody, jak i np. w obszarach Natura 2000 część działań z zakresu ochrony czynnej ukierunkowanych jest na ochronę całych siedlisk. Inne koncentrują się wokół zapewnienia optymalnych warunków życia wybranym gatunkom.
Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Warszawie od lat konsekwentnie prowadzi projekty, których celem jest ochrona wybranych gatunków mazowieckiej fauny i flory, m.in. bociana białego, języczki syberyjskiej, kraski, cietrzewia, żółwia błotnego, kozy złotawej, chomika europejskiego, głowacza białopłetwego i wielu innych.
Na Równinie Kurpiowskiej realizowane są działania z zakresu ochrony czynnej ostatniej mazowieckiej populacji cietrzewia, obejmujące monitoring, kształtowanie siedlisk i tokowisk, odstrzał drapieżników, które stanowią poważne zagrożenie dla tego gatunku. Od kilku lat w brzeżnych partiach torfowiska kształtowana jest tzw. strefa ekotonowa (przejściowa). Poprzez usuwanie części drzew i krzewów utrzymuje się środowisko półotwarte z rzadka porośnięte roślinnością drzewiastą, z dużym udziałem krzewinek - sprzyjające egzystencji tego gatunku ptaka.
Od 2009 r. prowadzony jest projekt ochrony bociana białego, w ramach którego zagrożone gniazda tego gatunku poddawane są konserwacji (np. zdjęcie nadkładu materiału powodującego zbytnie obciążenie i ryzyko upadku) lub przenoszone są na specjalnie przygotowane platformy, zazwyczaj osadzone na drewnianych słupach wolnostojących z betonową podstawą lub słupach linii energetycznych. Dzięki temu w wielu przypadkach udało się uratować gniazda i młode bociany, np. zapobiegając kolizji ptaków z przewodami elektrycznymi.
Czasem działania ukierunkowane są na odtworzenie populacji gatunku, który niegdyś w danym miejscu występował, a z uwagi na zmiany w środowisku zniknął. Dobrym przykładem tego rodzaju działań jest odtworzenie siedlisk minoga ukraińskiego w obszarze Natura 2000 Ostoja Nadliwiecka PLH140032. W dwóch dopływach Liwca wytypowano 5 odcinków o najkorzystniejszych warunkach do odtworzenia mikrosiedlisk jednego z trzech gatunków minogów występujących na Mazowszu. Do tego celu wykorzystano około 2 ton otoczaków polnych tzw. „polniaków” do stworzenia optymalnych warunków do rozwoju tego gatunku, a następnie zarybiono te odcinki rzek minogiem.
W obszarze Natura 2000 Ostoja Nadbużańska PLH140011 stworzono nowe stanowisko rozrodcze dla kozy złotawej we wcześniej wytypowanym fragmencie rzeki Tocznej. Na odcinku rzeki przewidzianym do renaturyzacji usunięto nadmiar roślinności szuwarowej powodujący nadmierne gromadzenie się osadów dennych. Na dnie rzeki usypano kilkanaście łach żwirowych tworząc 15 tarlisk. Wykorzystane do zarybienia osobniki kozy złotawej odłowiono w Wiśle oraz w Pilicy, dzięki czemu populacja zostanie wzbogacona i zwiększy się jej różnorodność genetyczna.
Przez kilka lat na Torfowisku Pakosław realizowany był projekt, którego priorytetem była ochrona języczki syberyjskiej – rośliny zaliczanej w naszym kraju do skrajnie zagrożonych. W Polsce obecnie występuje ona na zaledwie kilku stanowiskach. W celu zwiększenia i wzmocnienia lokalnej populacji m.in. wprowadzane były osobniki pozyskane z hodowli ex situ. Wysiewanie nasion na poletkach eksperymentalnych pozwoliło określić warunki optymalne dla rozwoju tej rośliny. Prowadzony był monitoring, który stanowił ważne źródło informacji wykorzystywane do szukania skutecznego sposobu ochrony tej rośliny.
Ochrona poszczególnych gatunków zazwyczaj nierozerwalnie związana jest z ochroną ich środowiska życia, ekosystemu. Jednocześnie zatem chronimy inne, współwystępujące gatunki. Przywracanie naturalnych procesów jest niezwykle istotne dla zachowania równowagi biologicznej, dzięki czemu objęte działaniami obszary stają się bardziej odporne na wpływ niekorzystnych czynników tj. susze, gradacje owadów, inwazję gatunków obcych.
Ochrona gatunkowa może mieć różne oblicza. Poprzez wskazywanie warunków realizacji decyzji zezwalających na odstępstwo od zakazów wobec poszczególnych gatunków, dokładamy starań aby przedsięwzięcia nie wpływały negatywnie na bioróżnorodność. To przykład ochrony ptaków i nietoperzy zasiedlających budynki mieszkalne. Często w wyniku prac remontowych, termomodernizacji likwidowane są miejsca (np. wyrwy, szczeliny w elewacji), które dotychczas stanowiły miejsce rozrodu tych zwierząt. Dlatego w decyzjach derogacyjnych, zezwalających na zniszczenie siedliska, znajdują się warunki kompensujące ich utratę poprzez np. wywieszenie budek lęgowych dla ptaków lub nietoperzy. W ten sposób zapewniamy zachowanie ciągłości istnienia miejsc dogodnych do życia cennych gatunków. Warto przy tym pamiętać, że oprócz oczywistych względów związanych z ochroną przyrody i zachowaniem równowagi w ekosystemach, warto te zwierzęta obejmować szczególną troską – są naszymi sprzymierzeńcami w walce z uciążliwymi owadami. Wykorzystujemy zatem proste i efektywne rozwiązania tkwiące w przyrodzie.
Biorąc udział w postępowaniach związanych z procesem planistycznym lub inwestycyjnym, w wydawanych rozstrzygnięciach zawieramy zapisy mające na celu wykorzystanie zgodnych z naturą rozwiązań. Uzgadniając dokumenty planistyczne zwracamy uwagę np. na znaczenie utrzymania korytarzy ekologicznych, tak ważnych dla ochrony poszczególnych gatunków i zachowania równowagi biologicznej. Ma to wpływ nie tylko na poprawę stabilności ekosystemów, ale także przekłada się na jakość życia ludzi.
Zachowanie różnorodności biologicznej Mazowsza wpisuje się działalność Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Warszawie. Stwarzanie odpowiednich warunków do ochrony zróżnicowanych ekosystemów, szukanie jak najlepszych rozwiązań z punktu widzenia ochrony przyrody to proces ciągły i wciąż udoskonalany.